Pijnlijke waarheid

In de gedachtenwereld van de 48 jaar geleden in Pommeren geboren Syberberg kun je namelijk niet terugbladeren in de Duitse geschiedenis zonder Hitler tegen te komen. Hitler staat dan niet zo zeer voor de persoon van die horribele kunstschilder, maar voor het Duitse volk zelf, dat door Syberberg op talloze plaatsen omschreven wordt als „de erfgenamen van Hitler”: het is niet Hitler geweest die de Duitsers gek gemaakt heeft indertijd, nee het waren de Duitsers die een gek als Hitler hadden gemaakt. De meeste Duitsers van tegenwoordig zien dat liever anders en daarom zijn ze niet zo op Syberberg gesteld. Syberberg meent voorts dat ieder mens een Hitler in zich heeft en dat het belangrijk is om die eronder te houden. Consequent als Syberberg altoos is, heeft de cineast zelfs na voorstellingen van zijn Hitler-film in Israël geprobeerd uit te leggen dat ook de joden de erfgenamen zijn van Hitler (hij dacht b.v. aan de manier waarop Israël met de Palestijnen omsprong) maar deze beeldspraak vond men minder geslaagd. De Duitser kreeg het er zwaar te verduren.

Romantiek

Een ander typisch Duits aspect aan de films van Syberberg is de ruime illustratie van de 19e-eeuwse, maar nog onverminderd van toepassing zijnde neiging tot romantiek, speciaal het verlangen naar een andere, betere wereld. Het najagen van de geluksdroom, het terugwensen van een paradijs. Enerzijds hebben de Duitsers ooit gemeend dat Hitler die droom kon waarmaken, anderzijds toont Syberberg de nazistiche periode als juist de vreselijke barrière die het onbekommerde wegdromen verhindert. Dat zoeken naar het verloren paradijs is vergelijkbaar met de ‘queestes’ uit de Arthur-legendes 9. De Graal was de zoekgeraakte beker van het Laatste Avondmaal, die alleen kon worden teruggevonden door de nobelste, maagdelijkste Tafelronde-ridder. Dat bleek dus Parsifal te zijn, die heel wat beproevingen te doorstaan had, vooraleer hij De Graal onder ogen kreeg. Dat zoeken en gelouterd worden, is wat al de films uit De Graal-cyclus gemeen hebben.
Koning Ludwig II van Beieren probeerde het teloor gegane paradijs opnieuw te scheppen via de schoonheid. Hij liet de meest feeërieke kastelen bouwen en stelde Wagner 10 in staat tot het vervaardigen van opera’s zo groots als nooit eerder vertoond. Ludwig was de onschuld zelve en zag zichzelf dan ook als reïncarnatie van Lohengrin, de Zwaan-ridder. Hij heeft het volgens Syberberg allemaal verknoeid door Duitsland uit te leveren aan Bismarck 11. Terugkijkend naar de Biedermeier-tijd 12 en Ludwigs glorieperiode, zou daarin voor Syberberg het paradijselijke Duitsland te herkennen zijn geweest, als hij niet gefrustreerd werd door de wetenschap dat de Nazi’s zich uitgebreid door eveneens Wagner lieten inspireren. “De Nazi’s hebben Duitsland verkitscht met vereenvoudigde Wagner-opvattingen,” zo heet het in de Hitler-film.

• “Hitler, ein Film aus Deutschland” (1977) van Hans-Jürgen Syberberg. (Filmhuis Groningen, 19.00 uur).

Schoondochter

Die verkitsching vormt ook een van de thema’s van de film over Winnifred Wagner, Richards schoondochter die van 1930 tot en met 1945 de Bayreuther Festspiele presideerde. Tijdens een vijf uur durend interview wist de filmer de oude vrouw o.m. de uitspraak te ontlokken dat ze nog steeds een bewonderaar was van Adolf Hitler. Winnifreds zonen (Wolfgang 13 en Wieland 14, die de leiding over de Festspiele hadden overgenomen) waren zo verbolgen over Syberbergse onthullende film dat alleen die reden al voldoende was, om te bewerkstelligen dat zes jaar later Syberberg geen theater in Bayreuth beschikbaar kreeg om zijn Parsifal-film te vertonen.
Als toelichtende documentaire hoort daarom ook Winnifred Wagner und die Geschichte des Hauses Wahnfried von 1914-1975 thuis in de Graal-cyclus. Evenals de semi-documentaire die hij in 1972 had gemaakt over de kok van Ludwig II onder de titel Theodor Hierneis oder wie man ehemaliger Hofkoch wird 15. In deze film wandelt de acteur Walter Sedlmayr 16 rond alsof hij de gepensioneerde kok zelf is en hij vertelt over de wonderlijke protocols aan het hof en fungeert als gids in Ludwigs kastelen. Het is de lichtst verteerbare Syberberg-film en met een lengte van 90 minuten tevens de kortste.

Karl May

In 1974 vervaardigde Syberberg Karl May – Auf der Suche nach dem verlorenen Paradies. De schrijver Karl May werd op latere leeftijd heftig aangevallen door naijverige confraters en uitgevers die eerder hadden geprobeerd hem te chanteren, vanwege de onthulling dat May gedaan had alsof hij zelf Old Shatterhand was geweest, terwijl hij nooit een voet op Amerikaanse bodem had gezet. Wat voor Syberberg telde was dat May in staat was geweest een fantasiewereld te creëren waarin hij zelf was gaan geloven. En de manier waarop de massa (er waren nog veel meer beschuldigingen van kleinzielig soort) over de eenling heen walste bracht de associatie met het facsisme. Vandaar dat we aan het eind van deze film Hitler, te voorschijn zien springen en ook elders Karl May profetische uitspraken doet over de rampen die Duitsland te wachten staan. Karl May is Syberbergs meest toegankelijke en meest conventionele film.
Syberberg leest graag zijn landgenoten de les, maar daarbij weet hij zichzelf een Duitser in hart en nieren. En daar maakt hij ook de films naar. Nogal humorloos en intellectualistisch op de wijdlopige Duitse manier, hevig verklonken met de Germaanse cultuur en de historie celebrerend op bijna rituele, religieuze wijze. Je moet er tegen kunnen. Al zijn films zijn buitensporig in talrijke opzichten. Ludwig duurt 134 minuten, Karl May 187 minuten, Winnifred Wagner 350 minuten, Hitler 440 minuten (!) en Parsifal 260 minuten.

• Regisseur Syberberg in gesprek met Edith Clever 17, die in de film “Parsifal” (1982) de rol speelt van Kundry. Rechts Michael Kutter 18, één van de twee Parsifal-figuren in de film. (Filmhuis, 8 t/m 14 december).

Steekje los

Er moet een steek los zitten aan Syberberg, maar dat kon je ook beweren van Goya 19, Van Gogh 20, Kafka 21 of Fassbinder 22. Ook aan Syberberg zitten zeer geniale kanten. Hij is een magistraal vormgever die woekert met symbolieken. Hij legt verbanden die nauwelijks zijn bij te benen en zoekt invalshoeken van verbazingwekkende originaliteit. Je kunt een pagina volschrijven over alleen al Hitler ein film aus Deutschland. Het is Syberbergs meest fenomenale film waarin alle eerder genoemde thema’s en motieven samenkomen. Hitler wordt nauwelijks als persoon bekeken, maar als de vlees geworden nachtmerrie van het Duitse volk op zijn ergst. De film is één grote loutering via confrontaties met al die donkere kanten van de Duitse volksziel.
Hitler als film is een documentaire, maar een bijna psycho-analytisch doorploegen (‘Trauerarbeit’ noemt de filmer het zelf) van het schuldcomplex; het trauma, dat levend wordt gemaakt in een schouwtoneel met ook poppenspel, documentaire fragmenten en achtergrondprojecties. Belangrijk is voorts de link die wordt gelegd met het medium film zelf. Het spektakel begint met een opperstalmeester die zegt dat we kennis zullen maken met de man wiens fout het allemaal is geweest; de Duitse Napoleon 23 van de twintigste eeuw. Deze ‘greatest show on earth’, gesitueerd in ‘The Black Maria’ (de naam van Edisons 24 eerste filmstudio), heeft evenwel als centrale, steeds terugkerende vraag: “Waar zou Hitler zijn zonder Ons?”
Ook Parsifal loopt over van de symbolen en hij is aan de ene kant misschien wel Syberbergs mooiste, maar tegelijkertijd zijn meest hermetische film. Dat komt onder meer doordat het om een opera gaat. Weliswaar werd slechts een klein deel van de cast bezet met echt zingende operasterren, de beroepsacteurs en -actrices (b.v. de heel mooie Edith Clever als Kundry) zie je wel, maar je hoort ze niet. Ze moesten wél hun partijen van buiten leren om overtuigend te kunnen spelen dat ze zingen.
Echte Wagner-fans krijgen het moeilijk met de eigenaardigheden van Syberberg, die bijvoorbeeld de titelrol heeft opgesplitst in een jongen en een meisje. Er wordt met Swastika’s gewapperd. De locatie is een gigantische uitvergroting van Wagners dodenmasker, begroeid als rotsformatie. Een geestelijk landschap, met Wagners brein als labyrint waarin het hele Germaanse cultuurbezit ligt opgeslagen. Er vinden optochten plaats waar ontelbare cultuurrelikwieën worden voortgedragen: de Graal-kelk uit de eerste Parsifalopvoering van 1882, Ludwigs zwaansymbool, de Duitse keizerskroon, tegels uit Wahnfried (de Wagner-villa). Er wordt gerefereerd aan gravures van Dürer 25, schilderijen van Caspar David Friedrich 26. We zien ergens afgehakte koppen van Nietzsche 27, Wagner alweer, Marx 28, slordig aangerold tegen de testikels van een afgehouwen penis. Wie hier alle stukjes gepast kan krijgen in de totale betekenispuzzel waarmee Syberberg zijn Richard Wagner wil ontdoen van alle door de Nazi’s opgeplakte kitsch en herstellen wil in de oude luister en ongebreidelde ideeënrijkdom, wie dat allemaal volgen kan, moet ongeveer net zo geniaal zijn als Syberberg zelf. Het thema van Parsifal gaat weer over zoeken, loutering en de uiteindelijke bevrijding. Pas na zijn Hitler-film kon Syberberg deze opera gestalte geven. De afrekening met de Duitse schuld is nu voltooid. Hoe moet deze cineast nu verder?

[1]	In: Nieuwsblad van het Noorden, 25 november 1983.

[2]

Hans-Jürgen Syberberg (* 8 december 1935) is een Duits filmregisseur. Hij wordt beschouwd als een aanhanger van het Gesamtkunstwerk; zijn films zijn het resultaat van de vermenging van twee tegengestelde polen uit het Duitse culturele verleden: het rationalisme van de 18e eeuw en het mysticisme van de 19e eeuw. Bekende films van hem zijn „Romy. Anatomie eines Gesichts”, „Scarabea - Wieviel Erde braucht der Mensch”, „Sex-Business - made in Pasing”, „Ludwig - Requiem für einen jungfräulichen König”, „Theodor Hirneis oder: Wie man ehem. Hofkoch wird”, „Karl May”, „Winifried Wagner und die Geschichte des Hauses Wahnfried von 1914-1975”, „Hitler: A Film from Germany”, „Parsifal”, „Penthesilea”, „Die Marquise von O. ” en „Syberberg filmt Brecht”.

[3]

Het Nederlands Filmmuseum werd in 1946 opgericht onder de naam Historisch Filmarchief en ondergebracht in een kamer van Filmtheater Kriterion aan de Roetersstraat in Amsterdam; in 1952 werden voorstelling gegeven in het Stedelijk Museum in de Paulus Potterstraat in diezelfde plaats en werd de naam veranderd in Nederlands Filmmuseum. Van 1975 tot begin 2012 was het museum gevestigd in het Vondelparkpaviljoen, waar ook de voorstellingen plaatsvonden. Op 8 januari 2012 vertrok het museum naar een gloednieuw gebouw aan de noordzijde van het IJ: het Eye Filmmuseum, IJpromenade 1.

[4]

Ludwig II. (of in het Nederlands Lodewijk II, voluit: Ludwig Otto Friedrich Wilhelm von Wittelsbach (* 25 augustus 1845 , † 13 juni 1886)) was van 1864 tot 1886 koning van Beieren. Omdat hij Schloss Herrenchiemsee, Schloss Linderhof en Schloss Neuschwanstein liet bouwen, kreeg hij de bijnaam Märchenkönig (Sprookjeskoning).

[5]	Filmhuis Groningen (voluit: Filmhuis Groningen van Liga ’68) was sinds 1969 een filmhuis aan de Poelestraat in Groningen; het verhuisde in 2010 naar het Hereplein om plaats te maken voor een nieuw gebouw, dat in 2016 onder de naam GroningenForum opende.

[6]

Winifred Wagner (geboren als Winifred Marjorie Williams, * 23 juni 1897 , † 5 maart 1980) was de schoondochter van Richard Wagner. Op 22 september 1915 trouwde ze op haar achttiende met Richards zoon Siegfried Wagner (voluit: Siegfried Helferich Richard Wagner, * 6 juni 1869 , † 4 augustus 1930). Het paar kreeg vier kinderen: Wieland (voluit: Wieland Adolf Gottfried Wagner, * 5 januari 1917 , † 17 oktober 1966), Friedelind (* 29 maart 1918 , † 8 mei 1991), Wolfgang (voluit: Wolfgang Manfred Martin Wagner, * 30 august 1919 , † 21 maart 2010) en Verena (Verena Lafferentz, geboren Wagner, * 2 december 1920 , † 19 april 2019). Na de dood van Siegfried had Winifred Wagner van 1930 tot 1944 de leiding over de Bayreuther Festspiele. Ze was een vriendin en sponsor van Adolf Hitler, reden waarom ze na de oorlog de Festspiele niet meer mocht leiden, ook omdat ze tot haar dood weigerde de misdaden van het naziregime en Hitler te veroordelen.

[7]

De Gaumont Film Company (vaak afgekort tot Gaumont) is een Franse filmmatschappij in Neuilly-sur-Seine, die in 1895 werd opgericht door uitvinder en ondernemer Léon Gaumont (voluit: Léon Ernest Gaumont, * 10 mei 1864 , † 10 augustus 1946), waarmee het de oudste nog bestaande filmmaatschappij ter wereld is.

[8]

Helmut Käutner (* 25 maart 1908 , † 20 april 1980) was een Duits acteur en regisseur, zowel van films als van hoorspelen. Zijn bekendste films als regisseur zijn „Große Freiheit Nr. 7” (1944), „Unter den Brücken”, „Ludwig II. – Glanz und Ende eines Königs”, „Des Teufels General”, „Der Hauptmann von Köpenick” (1956), „Monpti” en „Der Schinderhannes”. Als acteur is hij vooral bekend gebleven door het vertolken van de titelrol in Syberbergs „Karl May”.

[9]	De Ridders van de Ronde Tafel worden in de „Arthurlegende” – middeleeuwse hoofse verhalen over Koning Arthur, wiens bestaan overigens hoogst onzeker is – genoemd als de hoogst onderscheiden ridders in het gevolg van deze koning.

[10]

Richard Wagner (voluit: Wilhelm Richard Wagner, * 22 mei 1813 in Leipzig , † 13 februari 1883) was een Duits componist, dramaturg, dichter, schrijver, theaterregisseur en dirigent. Zijn opera’s „Die Feen”, „Das Liebesverbot oder Die Novize von Palermo”, „Rienzi, der Letzte der Tribunen”, „Der fliegende Holländer”, „Tannhäuser und der Sängerkrieg auf Wartburg”, „Lohengrin”, „Der Ring des Nibelungen, ein Bühnenfestspiel für drei Tage und einen Vorabend” (bestaande uit „Das Rheingold (Vorabend)”, „Die Walküre (Erster Tag)”, „Siegfried (Zweiter Tag)” en „Götterdämmerung (Dritter Tag)”), „Tristan und Isolde”, „Die Meistersinger von Nürnberg” en „Parsifal, ein Bühnenweihfestspiel” gelden nog steeds als het onbetwiste hoogtepunt van de Duitstalige operacomposities. Daarnaast heeft hij nog talloze orkestwerken, waaronder twee symfonieën, gecomponeerd.

[11]

Otto von Bismarck (voluit: Otto Eduard Leopold von Bismarck-Schönhausen, vanaf 1865 Graf von Bismarck-Schönhausen, vanaf 1871 Fürst von Bismarck, vanaf 1890 ook Herzog zu Lauenburg, * 1 april 1815 , † 30 juli 1898), was minister-president van Pruisen van 1862 tot 1890, bondskanselier van de Noord-Duitse Bond van 1867 tot 1871 en van 1871 tot 1890 de eerste rijkskanselier van het Duitse Rijk, dat op zijn instigatie tot stand was gekomen.

[12]	De biedermeierperiode is een periode in de Duits/Oostenrijkse (kunst)geschiedenis die ruwweg liep van 1815 (het Congres van Wenen) tot het revolutiejaar 1848. Net als in andere Europese landen was dit een periode van burgerlijke reactie en politieke restauratie.

[13]

Wolfgang Wagner (voluit: Wolfgang Manfred Martin Wagner, * 30 august 1919 , † 21 maart 2010) was de jongste zoon van Siegfried Wagner (voluit: Siegfried Helferich Richard Wagner, * 6 juni 1869 , † 4 augustus 1930) en Winifred Wagner (geboren als Winifred Marjorie Williams, * 23 juni 1897 , † 5 maart 1980). Wolfgang Wagner was, eerst samen met zijn broer Wieland (voluit: Wieland Adolf Gottfried Wagner, * 5 januari 1917 , † 17 oktober 1966) en vanaf 1967 alleen, van 1951 tot 2008 directeur en artistiek leider van de Bayreuther Festspiele. In 2009 namen zijn dochters Eva Wagner-Pasquier (* 14. April 1945) en Katharina (* 21 mei 1978) het stokje over, maar in 2015 trok eerstgenoemde zich terug.

[14]

Wieland Wagner (voluit: Wieland Adolf Gottfried Wagner, * 5 januari 1917 , † 17 oktober 1966) was de oudste zoon van Siegfried Wagner (voluit: Siegfried Helferich Richard Wagner, * 6 juni 1869 , † 4 augustus 1930) en Winifred Wagner (geboren als Winifred Marjorie Williams, * 23 juni 1897 , † 5 maart 1980). Wolfgang Wagner was, samen met zijn broer Wolfgang (voluit: Wolfgang Manfred Martin Wagner, * 30 august 1919 , † 21 maart 2010), van 1951 tot 1966 directeur en artistiek leider van de Bayreuther Festspiele.

[15]	Theodor Hierneis (* 4 oktober 1868 , † 19 april 1953) was kok aan het hof van Ludwig II. von Bayern. Zijn naam werd vooral bekend door zijn mémoires over de tijd aan het hof, die in 1972 door Syberberg verfilmd werden met Walter Sedlmayr (* 6 januari 1926 , † 14 juli 1990) in de hoofdrol.

[16]

Walter Sedlmayr (* 6 januari 1926 , † 14 juli 1990) was een Duits acteur, tv-regisseur en schrijver. Hij speelde o.m. in de volgende films: „Der Herrgottschnitzer von Ammergau”, „Königswalzer”, „Buddenbrooks”, „Die Moral der Ruth Halbfass”, „Theodor Hierneis oder: wie man ehem. Hofkoch wird” en „Angst essen Seele auf”. Daarnaast speelde hij vele rollen in tv-series als Tatort, Der Kommissar, Derrick en Der Alte.

[17]	Edith Clever (* 13 december 1940) is een Duits actrice en regisseuse. Bekende films waarin zij meespeelt, zijn o.a.: „Sommergäste”, „Die Marquise von O. ”, „Die linkshändige Frau”, „Mädchenjahre”, „Parsifal”, „Penthesilea” en „Die Marquise von O. ‘vom Süden in den Norden verlegt’”.

[18]	Michael Kutter (* ?) is een Duits acteur, die slechts in twee films meespeelde: „Parsifal” (1982; hierin speelt hij de mannelijke Parsifal; regisseur Syberberg had een mannelijke én een vrouwelijke Parsifal in zijn film) en „>I>Rolle rückwärts” (1983).

[19]	Francisco Goya (voluit: Francisco José De Goya y Lucientes, * 30 maart 1746 , † 16 april 1828) was een Spaans kunstschilder en graveur.

[20]

Vincent van Gogh (voluit: Vincent Willem van Gogh, * 30 maart 1853 , † 29 juli 1890) was een van de beroemdste Nederlands kunstschilders, behorende tot de stroming van het (post)impressionisme, die echter pas na zijn dood de waardering kreeg die hij verdiende. Zijn invloed op kunststromingen als het expressionisme, het fauvisme, de vroege abstractie en vele andere stromingen in de twintigste eeuw was enorm.

[21]

Frederic Warburg (voluit: Fredric John Warburg, * 27 november 1898 , † 25 mei 1981) was een Brits uitgever, die o.a. „Animal Farm” en „Nineteen Eighty-Four” van George Orwell (pseudoniem van Eric Arthur Blair, * 25 juni 1903 , † 21 januari 1950) uitgaf, plus de Engelstalige versies van de boeken van Thomas Mann (voluit: Paul Thomas Mann (* 6 juni 1875 , † 12 augustus 1955) en Franz Kafka (Tsjechisch: František Kafka, Hebreeuws: אנשיל (Anschel), * 3 juli 1883 , † 3 juni 1924), maar ook – tamelijk opmerkelijk voor iemand van Joodse komaf – van „Mein Kampf”.

[22]

Rainer Werner Fassbinder (* 31 mei 1945 , † 10 juni 1982) was een Duits regisseur, acteur en filmproducent, die zowel in de film- als in de toneelwereld actief was. Zijn hoofdonderwerp was de evalueerbaarheid van gevoelens; zijn films gingen over het nazi-verleden, het Duitse economische wonder of de West-Duitse terreurgroep Rote Armee Fraktion (RAF). Zijn bekendste films zijn: „Liebe ist kälter als der Tod”, „Die bitteren Tränen der Petra von Kant”, „Angst essen Seele auf”, „Fontane Effi Briest”, „Deutschland im Herbst”, „Die Ehe der Maria Braun”, „Lili Marleen”, „Lola”, „Die Sehnsucht der Veronika Voss” en de veertiendelige tv-serie „Berlin Alexanderplatz”. Zijn toneelstuk „Der Müll, die Stadt und der Tod” is vooral bekend geworden door de protestacties toen dit stuk in 1987 in Nederland opgevoerd zou worden.

[23]

Napoleon (I) (voluit: Napoleon Bonaparte, * 15 augustus 1769 , † 5 mei 1821) was een Frans generaal, veroveraar en dictator tijdens de laatste regeringen van de Franse Revolutie; als Napoleon I was hij van 2 december 1804 tot 11 april 1814 keizer der Fransen. Van 17 maart 1805 tot 11 april 1814 was hij ook koning van (een deel van) Italië en van 1806 tot 1813 „beschermer” van de Rijnbond. Van 26 februari tot 22 juni 1815 was hij opnieuw, honderd dagen lang, keizer van Frankrijk. In Duitsland, dat het meest te lijden heeft gehad onder de geldingsdrang van zijn neefje Napoleon III wordt Napoleon ter onderscheid ook wel Napoleon I. genoemd.

[24]

Thomas Edison (voluit: Thomas Alva Edison, * 11 februari 1847 , † 18 oktober 1931) was een Amerikaanse uitvinder – o.a. van de (verbeterde) gloeilamp en de fonograaf – en de oprichter van General Electric Company, die zijn fortuin maakte door uitvindingen op te kopen en de octrooien op zijn eigen naam vast te leggen.

[25]

Albrecht Dürer (* 21 mei 1471 , † 6 april 1528) was een Duits kunstschilder, tekenaar, maker van houtsneden en kopergravures, kunsttheoreticus en humanist uit de Noordelijke renaissance. De opkomst van de prentdrukkunst, die parallel loopt aan de ontwikkeling van de boekdrukkunst, maakt van Albrecht Dürer de populairste en invloedrijkste Noord-Europese kunstenaar uit deze periode. Zijn atelier specialiseerde zich in druktechnieken. Met name de kopergravure maakte een grote oplage mogelijk.

[26]

Caspar David Friedrich (* 5 september 1774 , † 7 mei 1840) was een Duitse schilder en tekenaar uit de periode van de romantiek. In 1798 ging hij naar Dresden en daar verbleef hij zijn hele leven. Hij was bevriend met Goethe (voluit: Johann Wolfgang Goethe, * 28 augustus 1749 , † 22 maart 1832; sinds 1782 von Goethe) en Novalis (pseudoniem van Georg Philipp Friedrich von Hardenberg, * 2 mei 1772 , † 25 maart 1801).

[27]

Friedrich Nietzsche (voluit: Friedrich Wilhelm Nietzsche, * 15 oktober 1844 , † 25 augustus 1900) was een Duits filosoof, cultuurcriticus, componist, dichter en filoloog, die wordt beschouwd als een van de invloedrijkste moderne denkers. Belangrijke werken van hem zijn o.a. „Die Geburt der Tragödie”, „Unzeitgemässe Betrachtungen”, „Menschliches, Allzumenschliches”, „Die fröhliche Wissenschaft”, „Also sprach Zarathustra”, „Jenseits von Gut und Böse”, „Zur Genealogie der Moral”, „Der Fall Wagner”, „Götzen-Dämmerung”, „Der Antichrist”, „Ecce Homo”, „Dionysos-Dithyramben” en „Nietzsche contra Wagner”.

[28]

Karl Marx (* 5 mei 1818 , † 14 maart 1883) was een Joods-Duitse – vanaf 1849 statenloze – filosoof, econoom, historicus en criticus van kapitalisme en religie. In zijn „Manifest der Kommunistischen Partei” (geschreven samen met zijn handlanger Friedrich Engels, * 28 november 1820 , † 5 augustus 1895) en vooral in „Das Kapital” ontvouwde hij een van de gruwelijkste en verderfelijkste politieke systemen uit de wereldgeschiedenis.

Terug naar de Nederlandstalige bibliografie.

www op deze website