Zes uur lang had ik het vol gehouden, het kijken naar een van die buitensporig lange en overdadig gemonteerde films van Hans Jürgen Syberberg 2. En toen was ik murw. Op dat moment was er nog maar een fractie van het oeuvre van de produktieve Duitser over het doek gegaan binnen een speciaal aan hem gewijde cyclus. Syberberg is op z’n zachtst gezegd een omstreden figuur in de internationale filmwereld en in West-Duitsland vooral. Hij voelt zich daar miskend, genegeerd zelfs en haalt zijn successen vooral uit het buitenland.

De geïnteresseerden in Nederland krijgen in november en december de gelegenheid kennis te nemen van het werk dat de gemoederen in Syberbergs vaderland danig heeft bezig gehouden. Van 1 november af zullen zijn films vertoningen krijgen in het Nederlands Filmmuseum 3 in Amsterdam en vervolgens in een aantal andere grote steden.

De film waar ik na zes uur in ben blijven steken was „Hitler – ein Film aus Deutschland”, een dikke zeven uur van lengte, zijn voorlaatste. In 1977 al voltooide hij die, maar door tegenwerking en andere Syberberg-onvriendelijke bewegingen is het circuit voor die film tot nog toe beperkt gebleven.

„Hitler – ein Film aus Deutschland” is de moeite van het kennisnemen waard (al was het „maar” zes uur lang) omdat die nogal typerend lijkt voor de stijl van de achtenveertigjarige cineast die ervan houdt gevestigde begrippen en vooral historische ontwikkelingen persoonlijker en anders te benaderen dan gebruikelijk wordt bevonden.

▘ Hans Jürgen Syberberg

Optocht

Hitler bijvoorbeeld. Over de figuur op zichzelf zijn ook bij Syberberg geen misverstanden mogelijk maar binnen de massale historische en psychoanalytische studies en beschouwingen over dat fenomeen is hij een volstrekt eigen en daarom voor velen afwijkende weg gegaan. Deze film van zeven uur geeft geen opeenvolging van beelden vol fascistische gruweldaden, maar is een onvermoeibare èn vermoeiende optocht van film- en theaterstijlen waarin heel beeldend zijn visie kwasi-historisch vorm krijgt. De vraag wat Hitler zou zijn geweest zonder ons (wie die „ons” ook moge zijn), het zoeken naar wat ieder mens met Hitler gemeen zou kunnen hebben, voltrekken zich binnen een op zichzelf volstrekt unieke verzameling scènes waarin geen effect geschuwd wordt en zowel acteurs als perfecte poppenfiguren uit heden en verleden ten tonele voeren. Die poppen van o.a. Hitler, Goebbels 4 en Göring 5 staan tentoongesteld in de hal van het Filmmuseum.

Karl May

Zij zijn niet de enigen uit de Duitse historie met wie Syberberg zijn spel speelt. Ludwig 6, Karl May de schrijver, Wagner 7, de componist, historische „helden” in wie veel symboliek is samen te brengen, zijn onderwerpen in vele van zijn andere films waarvan de titels op toepasselijke wijze al even lang zijn: „Theodor Hierneis 8 oder: wie man ehemalige Hofkoch wird” bijvoorbeeld, en „Karl May – auf der Suche nach dem verlorenen Paradies” of „Winnifred Wagner 9 und die Geschichte des Hauses Wahnfried von 1914 bis 1975”.

Na het Filmmuseum in Amsterdam dat de eerste week van november in het teken staat van Syberberg (en op zaterdag de vijfde bijvoorbeeld van halftien ’s morgens af met een lunchpauze opgemelde Hitler-benadering brengt) worden Den Haag (Filmhuis 10), Rotterdam (Lantaren-Venster 11), Utrecht (’t Hoogt 12), het Groningse Filmhuis 13 en het Bossche Filmhuis Jeroen 14 bezocht. Inmiddels krijgt Syberbergs filmversie van Wagners opera „Parsifal” in die steden een reeks bioscoopvertoningen. Sterkte voor de moedige cinefielen.

[1]	In: De Telegraaf, 26 oktober 1983. Onder het pseudoniem „HtnB” gaat Henk ten Berge, de vaste filmrecensent van De Telegraaf, schuil.

[2]

Hans-Jürgen Syberberg (* 8 december 1935) is een Duits filmregisseur. Hij wordt beschouwd als een aanhanger van het Gesamtkunstwerk; zijn films zijn het resultaat van de vermenging van twee tegengestelde polen uit het Duitse culturele verleden: het rationalisme van de 18e eeuw en het mysticisme van de 19e eeuw. Bekende films van hem zijn „Romy. Anatomie eines Gesichts”, „Scarabea - Wieviel Erde braucht der Mensch”, „Sex-Business - made in Pasing”, „Ludwig - Requiem für einen jungfräulichen König”, „Theodor Hierneis oder: Wie man ehem. Hofkoch wird”, „Karl May”, „Winifried Wagner und die Geschichte des Hauses Wahnfried von 1914-1975”, „Hitler: A Film from Germany”, „Parsifal”, „Penthesilea”, „Die Marquise von O. ” en „Syberberg filmt Brecht”.

[3]

Het Nederlands Filmmuseum werd in 1946 opgericht onder de naam Historisch Filmarchief en ondergebracht in een kamer van Filmtheater Kriterion aan de Roetersstraat in Amsterdam; in 1952 werden voorstelling gegeven in het Stedelijk Museum in de Paulus Potterstraat in diezelfde plaats en werd de naam veranderd in Nederlands Filmmuseum. Van 1975 tot begin 2012 was het museum gevestigd in het Vondelparkpaviljoen, waar ook de voorstellingen plaatsvonden. Op 8 januari 2012 vertrok het museum naar een gloednieuw gebouw aan de noordzijde van het IJ: het Eye Filmmuseum, IJpromenade 1.

[4]

Joseph Goebbels (voluit: Paul Joseph Goebbels , * 29 oktober 1897 , † 1 mei 1945) was een Duits politicus en publicist. Hij was vanaf 1926 Gauleiter van Groot-Berlijn van de NSDAP; in 1929 werd hij gekozen als lid voor de Rijksdag namens dezelfde partij, waarvan hij spoedig daarna tevens Reichsleiter für Propaganda werd; vanaf de machtsovername door Hitler in 1933 was hij (tot 1945) Reichsminister für Volksaufklärung und Propaganda en president van de Reichskulturkammer; van 30 april tot 1 mei 1945 was hij de laatste rijkskanselier van het Derde Rijk.

[5]

Hermann Göring (voluit: Hermann Wilhelm Göring, * 12 januari 1893 , † 15 oktober 1946) was een Duits politicus, militair leider en een vooraanstaand lid van de NSDAP. Van 6 juli 1918 tot 11 november 1918 was hij commandant van Jagdgeschwader 1 („Richthofens Fliegender Zirkus”); vanaf 30 augustus 1932 was hij voorzitter van de Reichstag, na de machtsovername door de nazi’s op 30 januari 1933 rijksminister zonder portefeuille, rijkscommissaris voor het Pruisische Ministerie van Binnenlandse Zaken en rijkscommissaris voor de luchtvaart (vanaf 5 mei 1933 rijksminister voor de luchtvaart). Vanaf 17 april 1933 was hij minister-president van Pruisen. Een jaar later volgde zijn benoeming tot rijksjachtmeester, rijksboswachter en opperste gedelegeerde voor natuurbescherming en op 4 februari 1938 generaal-veldmaarschalk van het Duitse leger, van juni 1940 rijksmaarschalk van het Groot-Duitse Rijk. Vanaf 13 december 1934 gold hij als de gedoodverfde opvolger van Hitler, tot hij op 22 april; 1945 in ongenade viel.

[6]

Ludwig II. (of in het Nederlands Lodewijk II, voluit: Ludwig Otto Friedrich Wilhelm von Wittelsbach (* 25 augustus 1845 , † 13 juni 1886)) was van 1864 tot 1886 koning van Beieren. Omdat hij Schloss Herrenchiemsee, Schloss Linderhof en Schloss Neuschwanstein liet bouwen, kreeg hij de bijnaam Märchenkönig (Sprookjeskoning).

[7]

Richard Wagner (voluit: Wilhelm Richard Wagner, * 22 mei 1813 in Leipzig , † 13 februari 1883) was een Duits componist, dramaturg, dichter, schrijver, theaterregisseur en dirigent. Zijn opera’s „Die Feen”, „Das Liebesverbot oder Die Novize von Palermo”, „Rienzi, der Letzte der Tribunen”, „Der fliegende Holländer”, „Tannhäuser und der Sängerkrieg auf Wartburg”, „Lohengrin”, „Der Ring des Nibelungen, ein Bühnenfestspiel für drei Tage und einen Vorabend” (bestaande uit „Das Rheingold (Vorabend)”, „Die Walküre (Erster Tag)”, „Siegfried (Zweiter Tag)” en „Götterdämmerung (Dritter Tag)”), „Tristan und Isolde”, „Die Meistersinger von Nürnberg” en „Parsifal, ein Bühnenweihfestspiel” gelden nog steeds als het onbetwiste hoogtepunt van de Duitstalige operacomposities. Daarnaast heeft hij nog talloze orkestwerken, waaronder twee symfonieën, gecomponeerd.

[8]	Theodor Hierneis (* 4 oktober 1868 , † 19 april 1953) was kok aan het hof van Ludwig II. von Bayern. Zijn naam werd vooral bekend door zijn mémoires over de tijd aan het hof, die in 1972 door Syberberg verfilmd werden met Walter Sedlmayr (* 6 januari 1926 , † 14 juli 1990) in de hoofdrol.

[9]

Winifred Wagner (geboren als Winifred Marjorie Williams, * 23 juni 1897 , † 5 maart 1980) was de schoondochter van Richard Wagner. Op 22 september 1915 trouwde ze op haar achttiende met Richards zoon Siegfried Wagner (voluit: Siegfried Helferich Richard Wagner, * 6 juni 1869 , † 4 augustus 1930). Het paar kreeg vier kinderen: Wieland (voluit: Wieland Adolf Gottfried Wagner, * 5 januari 1917 , † 17 oktober 1966), Friedelind (* 29 maart 1918 , † 8 mei 1991), Wolfgang (voluit: Wolfgang Manfred Martin Wagner, * 30 august 1919 , † 21 maart 2010) en Verena (Verena Lafferentz, geboren Wagner, * 2 december 1920 , † 19 april 2019). Na de dood van Siegfried had Winifred Wagner van 1930 tot 1944 de leiding over de Bayreuther Festspiele. Ze was een vriendin en sponsor van Adolf Hitler, reden waarom ze na de oorlog de Festspiele niet meer mocht leiden, ook omdat ze tot haar dood weigerde de misdaden van het naziregime en Hitler te veroordelen.

[10]	Filmhuis Den Haag is sinds 1981 een niet-commerciële bioscoop aan de Denneweg 56 in ’s-Gravenhage, vanaf 1991 aan het Spui 191.

[11]

Theater De Lantaarn was een theater aan de Gouvernestraat 133 in Rotterdam. In 1978 werd theaterzaal De Lantaarn samengevoegd met bioscoop Het Venster, dat in hetzelfde pand was gehuisvest; de nieuwe organisatie heet LantarenVenster. In 2010 verhuisde de organisatie naar de Wilhelminapier in Rotterdam, terwijl sinds 2016 de bioscoop KINO Rotterdam in het voormalige pand aan de Gouvernestraat gevestigd is.

[12]	Filmtheater ’t Hoogt (of kortweg ’t Hoogt) was van 1973 tot 2018 een filmtheater, het eerste filmhuis in Nederland, aan het Hoogt in Utrecht. Het theater was gelegen in het stadscentrum in de straat het Hoogt en bestond uit zeven monumentale panden.

[13]	Filmhuis Groningen was sinds 1969 een filmhuis aan de Poelestraat in Groningen; het verhuisde in 2010 naar het Hereplein om plaats te maken voor een nieuw gebouw, dat in 2016 onder de naam GroningenForum opende.

[14]	Filmhuis Jeroen is een filmtheater aan de Hinthamerstraat 74 te ’s-Hertogenbosch.

Terug naar de Nederlandstalige bibliografie.

www op deze website